2. bir cəlil məmmədquluzadə əsəri.

iyirminci yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanda yaranmış mürəkkəb ictimai-siyasi vəziyyət yazıçını dərindən düşündürürdü. Xalqın və ölkənin qarşılaşdığı problemləri necə həll etmək olar? Çıxış yolu nədədir? qəbildən suallara c. məmmədquluzadə həm publisistik, həm də bədii əsərlərində cavab verməyə çalışır, müasirlərin diqqətini taleyüklü məsələlərə cəlb edirdi. Anamın kitabında (1920) məhz belə bir ziddiyyətli dövrün problemləri təsvir edilmişdir. ideyaca zəngin olan "Anamın kitabı" tragikomediyası bədii həlli verilən problemlərin çoxluğu ilə də fərqlənir: Xalqa yadlaşmış ziyalıların məslək ayrılığı, soykökündən uzaqlaşmağın acınacaqlı nəticələri, milli müstəqillik və milli birliyin vacib olması və s.

Bütün bunlar, eləcə də digər ciddi problemlər əsərdə real, təbii səhnələr, orijinal bədii vasitələrlə təqdim edilmişdir. Qardaşların yaşadıqları evdə baş verənlər, cəmiyyəti-xeyriyyənin iclasındakı danışıqlar, eləcə də digər təsvirlər əsərdə qaldırılmış problemləri hərtərəfli əks etdirir.

Əsərin maraqla oxunmasının bir səbəbi də konfliktin çoxcəhətli olması və real həyati hadisələrlə səsləşməsidir. Əsərdə obrazların arasında baş verən konflikt mövcud cəmiyyətdəki prosesləri əks etdirir. Təhsil aldıqları ölkələrin düşüncə, davranış tərzini, dilini mənimsəyən qardaşlar nəinki vətənləri, doğma adamları həmçinin bir-biri üçün də yad adama çevrilmişlər.

Qardaşların düşüncəsinə hakim kəsilən yad əqidə onlar üçün milli birlik və vətənpərvərlik anlayışının üstündən qələm çəkmişdir.
Yüz illər boyu yaşadılan, bütün dövr və zamanlarda qorunub saxlanan bir çox milli-mənəvi dəyərlərə etinasız münasibət əsərdə kəskin tənqid edilmişdir. Məsələn, milli-mənəvi dəyərlərdən üz çevirməyin ailə münasibətlərində doğurduğu acı nəticələr əsərdə daha qabarıq əks etdirilmişdir. Milli-mənəvi dəyərlərə laqeydliyin yaratdığı fəsadları tragikomediyanın bütün epizodlarında ardıcıl müşahidə etmək mümkündür. oxucu-tamaşaçı əsərdəki bütün obrazların hər biri haqqında aydın təsəvvür qazana bilir.

"Məslək ayrı qardaş"ların - Rüstəm bəy, Mirzə Məmmədəli və Səməd Vahidin obrazlarının yaradılmasına isə yazıçı xüsusi diqqət yetirmişdir. Qardaşlar vətənsevər ataları Əbdüləzim bəyin arzusuna uyğun olaraq ali təhsil almışlar. Böyük qardaş Rüstəm bəy Rusiyada, ortancıl qardaş Mirzə Məmmədəli iranda, kiçik qardaş Səməd Vahid isə Türkiyədə oxumuşdur. Lakin qardaşlar vətənlərinə fayda verə bilən elm-bilik sahibi, kamil mütəxəssis kimi qayıtmamışlar. Onların hər biri doğma yurdlarına təhsil aldıqları ölkənin mənafeyinə uyğun əqidə ilə dönmüşlər.

Rüstəm bəy zahirən təmkinli, demokrat fikirli adam təsiri bağışlayır. Lakin bunun zahiri, aldadıcı olduğu üçün çox tez aşkara çıxır. Mirzə Məmmədəli xasiyyətcə daha tünd olduğu kimi, qatı mühafizəkarlığı, kobudluğu ilə də seçilir. Səməd Vahid həlimtəbiətli adam təsiri bağışlasa da, yersiz inadkarlıqda qardaşlarından heç də geridə qalmır. Yad ölkələrin dil və əqidəsinə üstünlük vermələri və həmin istiqamətdə fəaliyyət göstərmələri bir ailənin övladlarını ayrı salmışdır.

Senzor Mirzə Cəfərin müstəqil Azərbaycan höküməti ideyası ilə bağlı çar hakimiyyətinin narahatlılığını ifadə edən sözləri ölkədəki mürəkkəb ictimai-siyasi vəziyyət, həlli vacib olan məsələlər barədə aydın təsəvvür yaradır. Belə bir dövrdə qardaşların çürük əqidə ilə yanaşması, mənasız "fəaliyyəti" acı təəssüf hissi oyadır.

Əsərdəki Zəhra bəyim ana obrazı oxucunun diqqətini dərhal cəlb edir. Ailədə nüfuz və söz sahibi kimi qəbul edilməli olan ana oğulları ilə ehtiyatlı davranmağa məcburdur. Ailə ilə bağlı ən vacib sözü belə deməyə günlərlə imkan tapmayan ana ətrafında baş verənləri yaxşı duyur. Övladlarının davranışı və tutduqları yanlış yol Zəhra bəyim ananın rahatlığını əlindən almışdır.